Květa Křížová
Dzięki działaniom dawnego Wydziału Zamków i Pałaców Centralnej Placówki Narodowego Instytutu Ochrony Zabytków w Pradze udało się znaleźć i około 2000 roku przywrócić na Grabštejn znaczną część dawnych zbiorów Clam-Gallasów. W archiwum w Děčínie znaleziono ponadto historyczne inwentarze pałacu, mówiące o konkretnych funkcjach i wyposażeniu wnętrz Grabštejna w okresie XVIII- XX wieku. Większość dawnych zbiorów została znaleziona w depozycie pałacu Mnichovo Hradiště. Budowlane prace remontowe i restauratorskie na Grabštejnie trwają już od kilku lat pod kierownictwem arch. prof. Václava Girsy i należą do najbardziej udanych realizacji w ramach współczesnej europejskiej troski o zabytki.
Powrót dawnych zbiorów po pół wieku ich całkowitego zapomnienia w depozytach w znaczny sposób podniosło wartość zabytkowego obiektu. Należy przypomnieć, że dawni właściciele Grabštejna należeli w przeszłości do ważnych mecenasów kultury i znawców sztuki. Był nim również najwyższy marszałek Królestwa Czeskiego Krystian Krzysztof Clam-Gallas (1771-1835) –przewodniczący Towarzystwa Patriotycznych Przyjaciół Sztuki (poprzednik Galerii Narodowej). Wspierał on utalentowanych młodych artystów. Za jego przyczynkiem Josef Führich (1800-1876) z Chrastavy stał się jednym z wybitnych malarzy okresu. Hrabia wraz z małżonką Józefiną, z domu Clary i Aldringen, zajmowali się także muzyką i teatrem. Zgromadzili wyjątkowo cenną kolekcję obrazów, wśród których nie zabrakło nawet dzieł Petera Paula Rubensa. Część cennych obrazów z kolekcji Clam-Gallasów zdobiła wnętrza ich ówczesnych rezydencji rodowych w Pradze, Libercu, Frýdlancie, Lemberku i Grabštejnie.
Wśród obrazów, które powróciły na Grabštejn, pojawił się także wizerunek Krystiana Krzysztofa Clam-Gallasa z 1813 roku pędzla Józefa Berglera (1753-1829). W zbiorach są też prace wybitnych artystów europejskich. Dwa kontrastujące ze sobą pejzaże światłocieniowe powstały przykładowo w pracowni Francesca Casanovy (1730 -1805), którego płótna wystawiają także czołowe światowe galerie. Do cennych elementów dawnej grabštejnskiej kolekcji Clam-Gallasów należą, oprócz wielu wysokiej klasy pejzaży i marin, także portrety innych słynnych członków rodu. Dużą wartość ma pokaźny zbiór dzieł graficznych. Podczas uroczystego odsłonięcia odnalezionych dzieł sztuki, co miało miejsce dwanaście lat temu, nie można było wystawić trzech wyjątkowych, mocno uszkodzonych rokokowych panneau, znalezionych w rulonach również w depozycie pałacu Mnichovo Hradiště, bo wymagały one natychmiastowej restauracji. Można je było uratować dzięki środkom finansowym z Programu na rzecz Ratowania Ruchomych Zabytków Kultury prowadzonego przez Ministerstwo Kultury. Płótna poddano profesjonalnej renowacji w pracowni malarek akademickich i restauratorek Radany i Dagmary Hamsíkowych. Obrazy olejne znalazły potem swoje miejsce na Grabštejnie w pomieszczeniach górnego piętra pałacowego. W prezentacji odnowionych dzieł uczestniczył też prof. J. Royt, który docenił wartość artystyczno-historyczną wszystkich trzech panneau oraz udaną i trudną pracę restauratorską obu malarek akademickich i jednocześnie zachęcał do dalszego badania i weryfikowania autorstwa i pochodzenia płócien.
Grabštejnskie rokokowe panneau w 3D, których wiek wstępnie ustaliliśmy na okres około 1750 roku lub może trochę później, przedstawiają widoki na ogrody i parki okalające siedziby arystokratów. Uchwycono na nich kaskady, fontanny, rzeźby, klatki z papugami, wybieg dla małp, dostojne towarzystwo szlacheckie podczas zabawy, a także dziwaczną postać ogrodnika, odwróconą plecami do widza. Bardzo efektowne jest obramowanie płócien. Pojawia się na nim, oprócz rocaille‘u i kwiatów, podłużna forma kwiatowa, przypominająca na pierwszy rzut oka mało poetyckie warzywo – marchewkę. Dopiero po bardziej dogłębnej analizie zależności historycznych stwierdziliśmy, że to kwiat – tzw. szarłat, dawniej popularny symbol miłości, roślina pochodząca z Ameryki Południowej, którą przed wiekami uprawiali dawni Inkowie, Aztekowie i Majowie.
Nie posiadaliśmy żadnych informacji nt. autorów trzech grabštejnskich panneau. Na płótnach brak sygnatur lub jakichkolwiek napisów z okresu. Z tego typu dekoracji wnętrz pałacowych można przypomnieć przykładowo dekoracje Sali Maskaradowej na zamku w Českim Krumlovie. Ujęcie malarskie jest tam jednak poniekąd bardziej schematyczne.
W związku z realizacją jednego z zadań grantu, zleconych Narodowemu Instytutowi Ochrony Zabytków w Pradze przez Ministerstwo Kultury, w 2007 roku odbyliśmy do Austrii podróż studyjną, w ramach której odwiedziliśmy zamek Eggemberg w Grazu. W jego wnętrzach niespodziewanie ujrzeliśmy dzieło malarza Johanna Baptisty Antona Raunachera (1729-1771). Artysta w latach 1757-1763 stworzył na zamku Eggenberg dekoracyjny wystrój pięciu komnat, który jest pod względem stylu malarskiego, techniki i tematyki niemal identyczny z grabštejnskimi panneau. Najbliższy im jest wystrój dekoracyjny ostatniej, piątej komnaty w Eggenberg, w której pojawia się ta sama architektura ogrodowa, kaskady, rzeźby, podobna jest też postać odchodzącego ze sceny ogrodnika. Wielkoformatowe panneau Raunachera przedstawiają motywy z życia szlachty okresu rokoko z ich zabawami towarzyskimi, tańcami, uroczystościami, ubraniami z danego okresu. To wszystko odbywa się w otwartym plenerze, pośród przyrody, w urokliwych zakątkach szlacheckich parków i ogrodów.
Trzy uratowane i pięknie odrestaurowane rokokowe panneau należą dziś do najcenniejszych elementów wystroju Grabštejna. Ustaliliśmy już nazwisko ich autora – malarza J. B. Raunachera z Grazu, odnaleźliśmy wzory – karty graficzne J. E. Nilsona. Dowiedzeliśmy się więcej o znaczeniu niektórych malarskich szczegółów motywu. Pozostaje jeszcze ustalenie, które wnętrza rodowych siedzib Clam-Gallasów mogły być udekorowane w przeszłości panneau. Jeżeli nie pochodziły z dolnego grabštejnskiego pałacu lub z ówczesnej rodzinnej rezydencji w Libercu, najbardziej prawdopodobnym miejscem ich ekspozycji wydaje się być okazały praski zamek Clam-Gallasów. Informacji poszukujemy w dokumentach archiwalnych.